Негізгі мамандық

ФОТО: Depositphotos/Wavebreakmedia

Оқыту мен оқудың сапасына көптеген факторлар әсер етеді. Негізгі факторларға мектептен тыс факторлар да (отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, ата-аналардың білімі, үйдегі кітаптар саны, ресурстарға қол жетімділік), сондай-ақ мектеп факторлары да (мұғалімдердің білімі мен біліктілігі, басқару деңгейі мен директорлар құрамы, мектептің ресурстары мен материалдық жабдықталуы, жеке сыныптағы оқушылар саны) жатады. Соңғы 50 жылдағы көптеген эмпирикалық зерттеулер оқушының үлгерімі мен оқу жетістіктерінің ең маңызды факторы мұғалім екенін дәлелдеді. Көптеген дамыған білім беру жүйелері саяси шешімдер қабылдауды дәлелді негізге, яғни зерттеулерге негіздейді, сондықтан мұғалімнің маңыздылығы мен оқыту мен оқудың сапасына баса назар аударуды талап етеді.

Табысына қарай Астана мен Алматының топ-20 жекеменшік мектептері

Он жыл қатарынан Forbes Kazakhstan табысына қарай Астана мен Алматыдағы жек... →

Аз дамыған елдерде орта білімге қол жетімділік, мектептерді жеткіліксіз қаржыландыру және жабдықтау, қарапайым базалық ресурстардың болмауы (қауіпсіз дәретханалар және оқулықтардың болуы сияқты) проблемалары әлі де бар болғандықтан, білім беру мен оқытудың сапасы туралы мәселе әрқашан реформаның басымдықтары тізімінде бола бермейді, сондықтан білім сапасы да көбірек зардап шегеді. Бірақ мұғалімнің маңыздылығын түсінетін және бүкіл білім беру жүйесін жақсарту үшін жұмыс істейтін елдер мұғалім мамандығына кім келетініне, педагогикалық кадрларды даярлау қалай жүргізілетініне, бұл кәсіптің әлеуметтік мәртебесі қандай екеніне және мұғалімдердің біліктілігін арттыру қалай жүргізілетініне көбірек көңіл бөліп, көбірек ресурстар сала бастайды.

Осы саладағы соңғы 20 жылдағы зерттеулер бізге кейбір елдердегі мұғалімдер сапасын жоғарылату (teacher quality) реформалардың неліктен оқыту мен оқуда айтарлықтай жүйелік өзгерістерге әкелмейтінін түсінуге дәлелді негіз береді. Көбінесе фрагменттік тәсіл қолданылады және мысалы, мұғалімдердің жалақысын көтеру немесе директорлардың ауысуы сияқты сапаны жақсарту жүйесінің жекелеген элементтері енгізіледі. Мұғалімдердің жалақысының өсуі немесе мектеп басшылығының ауысуы арасында оқу сапасының жоғарылауымен тікелей байланыс жоқ.

Қазақстан мұғалімнің мәртебесін көтеру үшін 2019 жылы Педагог мәртебесі туралы заң қабылдады. Бұл бүкіл ел бойынша мұғалімдердің жалақысын көтеру үшін ұлттық деңгейде ауқымды шаралар қабылданған Кеңес үкіметінен кейінгі кеңістікте сирек кездесетін жағдайға айналды. Ауқымды мемлекеттік бюджет бөлініп, 2025 жылға дейін әр мұғалімнің жалақысын көтеру жоспары құрылды. Бұл мұғалімнің мемлекет пен білім беру жүйесінде ерекше орын алатынын дәлелдейді. Алайда, осы Заң қабылданған сәттен бастап Қазақстанда мұғалімдердің жалақысының өсуі мен жаңа заңның енгізілуі оқыту мен білім беру сапасының өзгеруіне қаншалықты әсер еткені туралы эмпирикалық зерттеулер жүргізілген жоқ.

Басқа елдердің халықаралық тәжірибесіне және осы салада жүргізілген зерттеулерге сүйене отырып, осы жұмыста мен мұғалімдердің сапа мәселесіне жүйелі көзқарастың оқыту сапасы мен оқушылардың үлгеріміне қалай оң әсер еткенін және әсер ететінін сипаттағым келеді. Мұғалімдердің сапасы әлемдегі ең жоғары деңгейге ие Финляндия, Сингапур, Канада және Австралия елдерінің тәжірибесіне сүйене отырып, білім беру жүйесінің бірнеше міндетті элементтері бар екенін көруге болады. Олар бір-бірімен байланысты болғандықтан жүйелі және бір уақытта жүзеге асырылған кезде нәтиже береді.

Мұғалімдердің сапасы мен тиімділігі жүйесінің негізгі элементтері:

- Мамандыққа кім келеді. Педагогикалық оқу орындарына конкурс неғұрлым жоғары болса, қабылдау комиссиясының ең жақсы талапкерлерді таңдау мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Егер мұғалімнің мәртебесі жоғары болса және мұғалімнің кәсібі қоғамда бағаланса, мектеп оқушылары мұғалімдерінің үлгісін көріп, мұғалім болуды шешеді. Оқу гранттары дарынды және табысты мектеп түлектерін басқа мамандықтарға емес, педагогикалық университетке түсуге ынталандырады.

- Болашақ мұғалімдерді даярлау ұйымдарында (педагогикалық жоғары оқу орындары мен колледждерде) оқыту сапасы. 3-5 жылдық оқу барысында студенттерге не және қалай үйретілетіні олар мектептерге келгенде қаншалықты дайын болатындығына тікелей байланысты. Болашақ мұғалімдерді оқыту бағдарламасы мектептегі бағдарламаға неғұрлым жақын болса және студенттер мектептің шындығын неғұрлым көп түсінсе, соғұрлым олардың дайындығы жақсарады. Дамыған білім беру жүйелерінде педагогикалық жоғары оқу орындары мектептермен белсенді және тұрақты негізде жұмыс істейді және тәжірибеге бағдарланған тәсілді қолданады. Мысалы, АҚШ-та педагогикалық университеттердің студенттері оқудың бірінші жылынан бастап мектепте сабақ береді және тәлімгер мұғалімдерден кері байланыс алады, ал оқудың соңғы жылы толығымен мектепте тағылымдамадан өтеді.

- Мұғалім лауазымына педагогикалық жоғары оқу орындарының үздік түлектерін іріктеу. Педагогикалық университетті бітірген кезде мұғалім болып жұмыс істеу мүмкіндігі барлық түлектер бола бермейді.  Тек біліктілік емтиханынан өткеннен кейін және ең жақсы түлектер ғана мүғалым бола алады. Бұл тәжірибе, мысалы, Финляндияда қолданылады.

- Мектеп деңгейінде үздіксіз біліктілікті арттыру және мектептің, оқушылардың және ата-аналардың талаптарына сәйкес келетін педагогикалық тәжірибені жақсартуға жүйелі көзқарас өте маңызды. Мұғалімдер үнемі өздерін дамыту үшін жұмыс жасайды, әріптестері мен тәлімгерлерінен кері байланыс алады және  жаңа әдістер мен жетілдірілген тәжірибелерді бірден енгізеді. Мұғалімдерге үнемі кері байланыс және рефлексияға уақыт беріледі. Халықаралық зерттеулер ең тиімді біліктілікті арттыру мектеп қабырғасында бір жыл ішінде жүзеге асырылатынын, ал мектептен тыс қысқа мерзімді курстар тиімсіз екенін көрсетеді. 

- Тәлімгерлік және мұғалімдердің бір-бірін қолдауы. Көптеген мұғалімдер жұмыс істеген жылдар санына қарамастан бір уақытта тәлімгер де, тағылымдамадан өтуші де (қолдау алатын) бола алады. Жас мұғалімдер өздерінің «үлкен» әріптестерінен тәлімгерлік көмек алады. Ал бұрыннан кәсіптегі адамдар өздерінің пәндік білімдері мен педагогикалық тәжірибелерін арттыру үшін әріптестерімен бірге командалар құрады.

 - Мансаптық даму траекториясы бойынша нақты "ойын ережелері". Педагогикалық ЖОО-ның кез келген түлегі мен мұғалім, егер мұғалім мектепте, өңірлік, облыстық немесе ұлттық деңгейде басшылық позицияны алғысы келсе, біліктілігін арттыру кезінде қалай өсуге болатынын,  қандай лауазымдарды атқаруға болатынын түсінеді. Бұл ойын ережелері жұмыс істегенде және олар бәріне түсінікті болған кезде кез келген мұғалімнің мамандығы бойынша үнемі көлденең бағытта да, тік бағытта да өсу мүмкіндігі болады.

- Мұғалімдерді мамандықтан жоғалтпауға арналған тартымды әлеуметтік пакет. Жоғары білікті жас мұғалімдер сапалы білім алғаннан кейін мектептерге келіп, жүйе олардың кәсіби дамуына инвестиция салғанда, олар өз жұмыстарын жақсы көреді және өз оқушыларына инвестиция салуға дайын болады, бұл жағдайда саяси шешімдер қабылдайтын саясаткерлер үшін осындай кадрларды мамандықта ұстау мәселесі маңызды болуы тиіс. Жақсы әлеуметтік пакет, жалақы, қоғамдағы жоғары мәртебе, мансапты дамыту туралы нақты түсінік және басқа да әлеуметтік жеңілдіктер мұғалімдерді кәсіпте қалуға тартады.

- Мұғалімге өз ісімен – балаларды оқыту және шабыттандырумен айналысуға мүмкіндік беру. Мұғалім жоғары білікті маман болған кезде, оған берілген автономия (шешім қабылдау) мұғалімге мамандыққа келген мақсатымен – балаларды оқытумен және тәрбиелеумен айналысуға көмектеседі. Егер мұғалімдерге балаларды оқытуға тікелей қатысы жоқ қосымша жұмыс жүктелсе, олардың мамандықта қалуға деген ынтасы төмендейді. Бүкіл жүйе мен ережелер мұғалімдерге кедергі келтірмей ғана емес, сондай-ақ оларға барлық деңгейде қолдау көрсету үшін жұмыс істеуі керек. Мұғалімдерді саяси шараларды қалыптастыруға және жүзеге асыруға тарту бүкіл ел деңгейінде барынша жоғары нәтижелерге қол жеткізуге көмектеседі, өйткені тап мұғалімдердей өзінің оқушыларының, ата-аналардың және мектептерінің қажеттіліктерін ешкім білмейді.

Мұғалімдік кәсіптің сапасына баса назар аударатын дамыған білім беру жүйелеріне тән жүйенің басқа да элементтері бар, бірақ осы аталған сегізі бір уақытта және кешенді түрде жүзеге асырылуы керек негізгі жүйелік шаралар болып табылады, содан кейін олар білім беру мен оқыту сапасын жақсартуға әкеледі. Егер фрагменттік тәсілді қолдану жалғаса берсе және мемлекеттің білім беру саясатына кейбір жекелеген элементтер ғана енгізіліп отырса, жүйелі жақсартулар болмайды. Мектептердің дарынды түлектері мұғалім мамандығына келмейді, педагогикалық жоғары оқу орындары мен колледждер мамандықтарды сапалы оқытпайды, ал қазірдің өзінде жұмыс істейтіндер өздерін әрі қарай жетілдіруге және мамандықта қалуға ынталы болмайды. Мұғалім - ол мектептегі оқушылардың оқу жетістіктерінің ең маңызды факторы ғана емес. Сондай-ақ ол кез келген қоғамның ең маңызды мамандықтарының бірі болуы тиіс, өйткені мұғалім өміріміздегі ең маңызды бөлігі және  кез келген ұлттың болашағы болып табылатын балаларымызға инвестиция салады.