Сарапшылар инфляцияның нақты себептерін айтты
Талқылауға ҚР Ұлттық банкінің, ҚҚҚ-ның, QazTech альянсының, «Комментарий» сараптама тобының, Halyk Finance инвестициялық компаниясының және басқа да ұйымдардың өкілдері қатысты
Алматыда экономика мен қаржы саласының беделді сарапшылары тұтынушылық несиелеу, BNPL (қазір сатып ал да, кейін төле) жүйесі және осы өнімдердің Қазақстандағы инфляцияға әсер ету ықтималдылығы туралы пікір алмасты, деп хабарлайды Zakon.kz.
Дөңгелек үстелді Kursiv Research ұйымдастырды. Талқылауға ҚР Ұлттық банкінің, ҚҚҚ-ның, QazTech альянсының, «Комментарий» сараптама тобының, Halyk Finance инвестициялық компаниясының және басқа да ұйымдардың өкілдері қатысты.
Сарапшылар мен экономистердің көпшілігінің пікірінше, елдегі инфляция мен бағаның өсуіне әсер ететін негізгі факторлар — валюталық курс, азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлар инфляциясы. Ал бөліп төлеу мен тұтынушылық несиелердің бұл процеске айтарлықтай қатысы жоқ. Мұны олар қазақстандық статистикалық деректер мен жергілікті сарапшылардың зерттеу нәтижелерімен дәлелдеді.
QazTech альянсы сарапшыларының мәліметінше, ең жағымсыз сценарийдің өзінде тұтынушылық несиелер мен бөліп төлеудің инфляцияға әсері бар болғаны 0,5 пайыздық пунктпен шектеледі.
«Қазір біз тұтынушылық несиелеудің инфляцияға әсерін 0,4%, 0,5%, 1% деңгейінде талқылап отырмыз, ал инфляцияның өзі 12–13%-ға жетеді. Яғни бұл өте аз үлес. Егер инфляция 1,5–2% болса және тұтынушылық несиелеудің үлесі 0,5% деңгейінде болса, онда мен бірінші болып «Бұл қауіпті» дер едім. Бірақ инфляция 12% болғанда 0,5%-ды талқылаудың маңызы шамалы», — деді тәуелсіз сарапшы, экономист Айдархан Құсайынов.«Тарихи тұрғыдан алғанда, биыл біздегі ең жоғары инфляция — азық-түлік инфляциясы, ал мұнда бөліп төлеудің еш рөлі жоқ. Бағалар өсіп жатыр, азық-түлік инфляциясы — бұл ең нарықтық инфляция түрі. Демек, баға қозғалысының астарында әлдеқайда терең себептер бар. BNPL-моделі инфляцияны айтарлықтай күшейтпейді. Бұл — шешуші де, негізгі де фактор емес. Мен толық сеніммен айтамын: халықты қарыздан «құтқару» идеясын, мүмкін, сәл дөрекілеу айтсам да, белгілі бір дәрежеде популизм деп санаймын. Негізінде, елде шамадан тыс қарыздану проблемасы жоқ», — деп толықтырды Айдархан Құсайынов.
Ұлттық банктің басқарма төрағасының орынбасары Виталий Тутушкин де тұтынушылық несиелеу инфляцияға әсер ететін жалғыз фактор емес екенін атап өтті.
«Біз ешқашан тек тұтынушылық несиелер инфляцияға әсер етеді деп айтқан емеспіз. Көптеген факторлар бар — бюджеттік шығындар, айырбас бағамы және жалпы халық пен бизнестің сұранысы», — деп атап өтті Виталий Тутушкин.
Қазақстан Ұлттық банкінің Зерттеу және талдау орталығы департаменті директорының орынбасары Камилла Жусанғалиева да несиелердің инфляцияға әсері туралы нақты қорытынды жасау қиын екенін айтты. Себебі деректер жеткіліксіз. Сонымен қатар, реттеуші орган тұтынушылық несиелеуді бағаға ықпал тұрғысынан емес, көбіне қаржылық тұрақтылық тұрғысынан қарастырады.
«Комментарий» сараптамалық тобының жетекшісі Эльдар Шамсутдинов басқа көзқарасты ұстанды: ол бөліп төлеу мен тұтынушылық несиелеу инфляцияға қысым көрсетеді деп есептейді. Өз ұстанымын ол IMF, Гарвард және өзге де шетелдік зерттеу көздерінің деректерімен негіздеді.
Шамсутдиновтың пікірінше, адамдар өз табыстарын тиімсіз пайдаланып, ақшаны «мас теңізші секілді» шашады.
«Білетіндеріңіздей, біз — импортқа тәуелді елміз. Барлығын доллармен сатып аламыз. Доллар бағамының маңызы өте жоғары. Долларлық күйзелістер үй шаруашылықтарының қарыз жүктемесін арттырады. Бұл өз кезегінде кредиттік бумнан кейінгі 1–2 жыл ішінде ЖІӨ өсімін шамамен 3 пайыздық тармаққа төмендетеді. Тұтынушылық несиелер осының бәрін күшейтеді. Бәлкім, біз экономикалық ғылымда жаңа нәрсеге тап болып отырмыз, бұл бихевиористікке көбірек жақын, себебі адамдар өз шығындарын бақылаудан қалады. Олар шынымен де оны бақылауды тоқтатады», — деп мәлімдеді Шамсутдинов.
Тәуелсіз сарапшы Айдархан Құсайынов әріптесінің уәжімен келіспеді. Экономистің пікірінше, шетелдік зерттеулерге сақтықпен қарау қажет, өйткені олардың барлығы Қазақстанның шынайы жағдайына сәйкес келе бермейді.
«IMF, Гарвард зерттеулері мен «несиелік мінез-құлықтың бұзылуы» туралы айтсақ, бізде тұтынушылық несиелеудің деңгейі Батыс елдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Экономикамыздың құрылымы да өзгеше. Сондықтан мен IMF, Дүниежүзілік банк немесе Гарвард секілді ірі ұйымдардың зерттеулерін көз жұмып көшіру дұрыс емес деп санаймын. Бұл зерттеулердің қандай алғышарттарда және қандай экономикаларға арнап жасалғанын мұқият қарау қажет», — деді экономист.
Сонымен қатар, Құсайынов баға мен бөліп төлеу жүйесін әкімшілік жолмен реттеу қажет емес деп есептейді. Оның айтуынша, нарықтық қатынастарды қолмен басқару теріс салдарға әкеледі.
«Жағдайға шынайы қарайық. Адамдардың мінез-құлқы өзгеріп жатыр. Мәселе тек оның экономикалық тұрғыдан қаншалықты маңызды және әсерлі екендігінде. Біздің пікірталас кезінде «тұтынушылық несиелеу адамдардың кедейленуінен өсіп жатыр» деген тезис талқыланған еді. Сол кезде мен нақты айтқанмын: ол өсіп жатыр, себебі экономикалық модель өзгерді. 2015 жылы, шамамен сол кезеңде, ірі маркетплейс іске қосылды. Бағалар сәл көтерілді, бірақ девальвация фонында бұл айқын байқалмады. Кейін бәрі тұрақталды. Модель бір рет өзгерді, енді ол бағаларға әсер етпейді. Біздің адамдар мен компанияларда баға мен баға белгілеуді қалай реттеу керектігін талқылағанымыз мені қорқытады. Біздің не айтып отырғанымызды түсінесіздер ме? Бұл мыңдаған түрлі бизнес: шұлықтан, іш киімнен бастап, iPhone мен Dyson-ға дейін. Енді біз отырайық та, айтайық: «Мына жерде сен осындай баға қоюың керек, ал мына жерде — осындай. Ал үш айлық бөліп төлеуде — мынандай». Мұны қалай елестетесіз? Осындай салаға араласып, «енді біз саған баға белгілейміз» деу бұл өте қауіпті. Менің ойымша, баға белгілеу мен баға реттеу мәселесін тіпті риторикалық тұрғыда да талқылаудың қажеті жоқ», — деді тәуелсіз сарапшы.
Ұлттық банктің деректері бойынша, 2025 жылғы қазан айының қорытындысында жылдық инфляция деңгейі 12,6%-ды құрады. ҚҚҚ Кеңесінің төрайымы Елена Бахмутова өз кезегінде келесі деректерді келтірді: соңғы 10 жылда азық-түлік инфляциясының үлесі — 45%, азық-түлікке жатпайтын тауарлар — 30%, қызметтер — 25%. 2019–2023 жылдары тұтынушылық несиелердің өсуіне қарамастан, азық-түлікке жатпайтын сегменттегі инфляция баяулады.
«Егер тұтынушылық несиелеуді шектен тыс «зиянды құбылыс» ретінде қабылдап, оған бар назар аударсақ, онда оның салдары ретінде қызмет көрсету, сауда және бөлшек сауда салаларындағы ұсыныстар азаяды. Ал бізде халықтың негізгі жұмыспен қамтылуы дәл осы сегменттерде екенін ұмытпауымыз керек», — деп санайды Бахмутова.
Ол QazTech альянсы сарапшыларының тұжырымымен келісетінін білдірді, тұтынушылық несиелеу мен BNPL жүйесінің инфляцияға әсері — ең төмен деңгейде. Бұған себеп — инфляцияны айқындайтын басқа, әлдеқайда маңызды факторлар: ең алдымен азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын инфляция, сондай-ақ негізгі қозғаушы күш — валюта бағамы. Сонымен қатар, тұтынушылық несиелердің саны да азайып келеді.
Мысалы, 2023 жылы кепілсіз жаңа несиелердің өсімі шамамен 36% болған, 2024 жылы ол 33%-ға дейін төмендеді, ал 2025 жылы бар болғаны 13%-ды құрады. Сондай-ақ статистика бойынша кепілсіз несиеге өтінімдердің шамамен 32%-ы мақұлданады. Ірі бизнес сегментінде бұл көрсеткіш шамамен 53%, ал шағын және орта бизнесте — 33%. Сарапшылардың болжамынша жылдың төртінші тоқсанында бөлшек несиелеу, соның ішінде автонесиелердің де өсімі әрі қарай баяулайды.
